خانه کشاورز

قدمت شناخت خواص دارویی گیاهان

شاید بیرون از حافظه تاریخ باشد. یکی از دلایل مهم این قدمت، حضور باورهای ریشه دار مردم سرزمینهای مختلف در خصوص استفاده از گیاهان دارویی است. اطلاعات مربوط به اثرها و خواص دارویی گیاهان، از زمانهای بسیار دور بتدریج سینه به سینه منتقل گشته، با آداب و سنن قومی درآمیخته و سرانجام در اختیار نسلهای معاصر قرار گرفته است. طبق برخی «سنگ نبشته ها» و شواهد دیگر، به نظر می رسد مصریان و چینیان در زمره نخستین اقوام بشری بوده باشند که بیش از 27 قرن قبل از میلاد مسیح، از گیاهان به عنوان دارو استفاده کرده و حتی برخی از گیاهان را برای مصرف بیشر در درمان دردها کشت داده اند.
مردم یونان باستان، خواص دارویی برخی از گیاهان را به خوبی می دانسته اند. بقراط حکیم بنیانگذار طب یونان قدیم و شاگرد وی ارسطو و دیگران، برای استفاده از گیاهان در درمان بیماریها ارزش زیادی قایل بوده اند. آنها علاوه بر استفاده از گیاهان یونان، از گیاهان کشورهای دیگر هم استفاده می برده اند. پس از آنها، یکی از شاگردان ارسطو به نام «تیوفراست» مکتب «درمان با گیاه» را بنیاد نهاد. پس از آن، «دیو سکورید» در قرن اول میلادی، مجموعه ای از 600 گیاه دارویی با ذکر خواص درمانی هر یک را تهیه و به صورت کتابی در آورد که این کتاب بعدها سرآغاز بسیاری از مطالعات علمی در زمینه گیاهان مذکور گردید، به طوری که مثلا «جالینوس» پزشک معروف یونانی در کارهای خود به کتاب «دیو سکورید» استناد کرده است.
در قرون هشتم تا دهم میلادی، دانشمندان ایرانی؛ ابوعلی سینا، محمد زکریای رازی و دیگران، به دانش «درمان با گیاه» رونق زیادی دادند و گیاهان بیشتری را در این رابطه معرفی کردند و کتابهای معروفی چون «قانون» و «الحاوی» را به رشته تحریر درآوردند. پس از آن، درمان با گیاه همچنان ادامه یافت. در قرن سیزدهم، «ابن بیطار» مطالعات فراوانی در مورد خواص دارویی گیاهان انجام داد و خصوصیات بیش از 1400 گیاه دارویی را در کتابی که از خود به جای گذاشته، یادآور شد.
پیشرفت اروپاییان در استفاده دارویی از گیاهان در قرن هفده و هجده، ابعاد وسیعی یافت و از قرن نوزدهم کوششهایی همه جانبه برای استخراج مواد موثره از گیاهان دارویی و تعیین معیارهای معینی برای تجویز و مصرف آنها شروع شد. کوششهای آن زمان تا به امروز هم ادامه یافته و در حال حاضر نیز با سرعت هر چه بیشتر به پیش می رود. اکنون با در دست داشتن نتایج آزمایشها و تحقیقات، با اطمینان می توان به تشریح و تفصیل علمی مزایای موجود در مواد موثره گیاهان دارویی در رابطه با انسان و حیوانات پرداخت. حقیقت این است که امروزه درباره روند متابولیسمی تشکیل مواد موثره مدکور بر انسان و حیوانات، اطلاعات بسیار زیادی وجود دارد و جنبه های مختلف استفاده از مواد مذکور، تنوع روزافزون دارد. بنابراین، نسبت به زمانهای گذشته که تعداد بسیار کمی از گیاهان به عنوان گیاهان دارویی شناخته شده و مورد استفاده قرار می گرفته اند، امروزه رفته رفته بر تعداد این گیاهان افزوده گشته و جنبه های مختلف استفاده از آنها نیز گسترش یافته است. باید دانست، اگرچه برخی از گیاهان در زمانهای گذشته به عنوان گیاهان دارویی مورد استفاده قرار می گرفته اند، ولی اکنون، با توجه به بررسیهای روز، به عنوان «گیاه دارویی» شناخته نشده و تقریبا کنار گذاشته اند. امروزه گیاهان جدید زیادی جز گیاهان دارویی شناخته می شوند و زمینهای زراعی وسیعی نیز به کشت آنها اختصاص یافته است.
حقیقتا چه گیاهانی دارویی هستند؟ امروزه گیاهانی به عنوان «گیاه دارویی» شناخته می شوند که دارای صفات زیر باشند:
1-در پیکر این گیاهان مواد خاصی ساخته و ذخیره می شود به نام «مواد موثره» (مواد فعال) که این مواد تاثیر فیزیولوژیکی بر پیکر موجود زنده برجا می گذارند. این گیاهان برای مداوای برخی از بیماریها مورد استفاده قرار میگیرند. مواد فعال مذکور در طی یک سلسله فرایندهای ویژه و پیچیده بیوشیمیایی، به مقدار بسیار کم-معمولا کمتر از وزند خشک گیاه – ساخته می شوند و به «متابولیتهای ثانوی» نیز معروفند.
2- کاشت، داشت و برداشت گیاهان دارویی، صرفا به خاطر استفاده از مواد موثره آنها صورت می گیرد.
3- ممکن است اندام خاصی چون ریشه، ساقه، برگها، گل و ... حاوی مواد موثره مورد نظر باشد. از این رو، نمی توان تمام اندامهای گیاه مربوط را منبع ماده دارویی موردنظر دانست.
4- معمولا از اندامهای موردنظر به صورت تازه استفاده نمی شود (و بهتر است نشود). یعنی، اندامهای مورد نظر باید تحت تاثیر عملیات خاصی چون: تمیز شدن، هوا خوردن، خشک گردیدن، پالودگی و ... قرار گیرند و پس از آن مورد استفاده واقع شوند.
5- گیاهان دارویی حاوی مواد موثره، در مقایسه با عموم گیاهان مورد عمل در کشاورزی چون غلات و سبزیها که به طور عام و روزمره مورد استفاده انسانند، در موارد خاصی قابل استفاده اند (برای تولید آنها سطوح زراعی نسبتا محدودی نیز کفایت می کند).
اساسا از گیاهان حاوی مواد موثره استفاده های مختلفی به عمل می آید و این گیاهان به سه گروه اصلی شامل: گیاهان دارویی، گیاهان ادویه ای و گیاهان عطری طبقه بندی می شوند:
الف) گیاهان دارویی: مواد موثره موجود در این گیاهان به صورت مستقیم یا غیر مستقیم اثر درمانی دارد و به عنوان «دارو» مورد استفاده قرار می گیرند.
ب) گیاهان ادویه ای: از مواد موثره فعال موجود در این دسته از گیاهان، در صنایع غذایی (کنسروسازی، نوشابه سازی و ...) به منظور بهبود در رنگ، طعم و مزه آنها استفاده می شود.
ج) گیاهان عطری: اندامهای خاصی در این گیاهان حاوی اسانس اند و اسانس از راه تقطیر با بخار آب، از آن اندام استخراج می شود.
گاهی اوقات از یک گیاه به تنهایی می توان هر سه استفاده را نمود؛ مثلا نعناع هم در صنایع دارویی مورد استفاده قرار می گیرد (زیرا خاصیت ضد باکتریایی و ضد قارچی دارد، همچنین تب بر است و سبب کاهش درد نیز می گردد)، هم حاوی اسانس است و به عنوان ادویه (برای بهبود در طعم مواد غذایی) استفاده می شود.
از گیاهان مشابه نعناع که دارای تمام ویژگیهای فوق باشند، می توان آویشن، شبت، اسطوخودوس، گشنیز، و تعدادی دیگر را نام برد. با این همه، این گیاهان به طور کلی دارویی تلقی می شوند.
با آنکه اندامهای بعضی از گیاهان، نظیر برگهای درخت گردو، کاکل ذرت و پوست میوه لوبیا حاوی مواد موثره است که برای مداوای برخی از بیماریها به کار می روند، ولی از این نظر که کاشت، داشت و برداشت آنها صرفا به منظور استفاده از مواد موثره است که برای مداوای برخی بیماریها به کار می روند، ولی از این نظر که کاشت، داشت و برداشت آنها صرفا به منظور استفاده از مواد موثره موجود در اندامهای گیاهان انجام نمی گیرد، بنابراین اساسا «گیاهان دارویی» شناخته نمی شوند. همچنین، با آنکه «دارو» اصولا به محصولی از گیاه که حاوی مواد موثره باشد اطلاق می شود (به طوری که مواد مذکور تاثیر فعال زیستی و فیزیولوژیکی بر پیکر موجود زنده بر جای می گذارد)، ولی در این جا به اندامهای متفاوت خشک شده پیکر گیاه (اعم از ریشه، ساقه، پوست، گل، میوه، برگ) که حاوی مواد موثره می باشند، نیز دارو اطلاق می شود. بالاخره، نظر به اینکه برخی مواد طبیعی موجود در گیاهان مانند اسانسها حاوی ترکیبات دارویی می باشند، لذا به مواد طبیعی مذکور، به طور کلی ممکن است «دارو» نیز اطلاق گردد. مثلا اسانس برگ اوکالیپتوس علاوه بر اینکه اساسا یک ماده عطری است، به عنوان «دارو» نیز شناخته می شود.
 
برگرفته از کتاب تولید و فرآوری گیاهان دارویی دکتر رضا امید بیگی
انتشارات آستان قدس رضوی
 

تنظیمات
مطالب مرتبط

یادداشت کاربران
درج یک یادداشت :
2 + 7 = ?

سبد خرید

ورود

ثبت نام
این برنامه را نصب کن !